Outonome senustelsel

Sommige van die liggaam se funksies staan onder onwillekeurige beheer. Voorbeelde hiervan is die peristaltiese bewegings van die derm, pupilverwyding en -vernouing, die bloedtoevoerbeheer na alle organe, verskeie klierfunksies soos sweet-, traan- en speekselafskeiding asook bloeddrukbeheer. Die gedeelte van die senustelsel wat hierdie funksies reël, staan bekend as die outonome of vegetatiewe senuweestelsel. Die outonome senuweestelsel word in twee hoofstelsels verdeel, naamlik die simpatiese en parasimpatiese stelsels.

Parasimpatiese werking het gewoonlik die teenoorgestelde uitwerking as wat die simpatiese stelsel op die eindorgaan het. Die outonome senuweestelsel (visserale motoriese stelsel) bestaan uit efferente senuwees wat betrokke is by die kontrolering en koördinering van visserale senuwees. Outonome senuweeimpulse word langs twee neuron-kettings gelei: gemiëlineerde preganglioniese vesels van die sentrale senustelsel af sinapteer in ganglia met ongemiëlineerde postganglioniese vesels wat in effektororgane (gladde of hartspier en kliere) eindig.

Die drie belangrikste groepe outonome ganglia is die laterale (vertebrale), kollaterale en terminale ganglia. Die parasimpatiese divisie voorsien in die normale onderhoud en herstel van die visserale funksies van die liggaam, terwyl die simpatiese divisie die liggaam se reserwes mobiliseer vir ekstra energie tydens noodtoestande (byvoorbeeld tydens veg of vlug). Die meeste visserale organe het sowel simpatiese as parasimpatiese voorsiening.

Effekte van outonome senuweestimulasie sluit die volgende in: die sametrekking of verslapping van die spiere, stimulasie of inhibisie van klierafskeidings en die vrystelling van glukose deur die lewer (simpatiese werking). Verder is die outonome senuwees ook betrokke by die regulering van die harttempo, bloeddruk, die asemhalingstempo, die sekresie van speeksel, sweet, spysverteringsappe en hormone; spysverteringsfunksie; urienvorming en -uitskeiding; die regulering van die pupilgrootte en die eksitasie en funksionering van die geslagsorgane. Daar is sekere chemiese stowwe wat verantwoordelik is vir impulsoordrag. Twee van hierdie stowwe is asetielcholien, met 'n parasimpatiese uitwerking, en noradrenalien, wat 'n simpatiese uitwerking het.

Asetielcholien word deur cholinergiese vesels (dit wil sê alle preganglioniese vesels, parasimpatiese postganglioniese vesels) afgeskei. Beskadiging van die outonome senuwees kan tot 'n verlies of patologiese toe name van die visserale funksies (byvoorbeeld ten opsigte van die harttempo, blaasbeheer, vasokonstriksie, ensovoorts) lei. Die outonome senuweestelsel is die gedeelte van die senuweestelsel wat die nie-willekeurige of outomaties gereguleerde liggaamsfunksies versorg.

Baie van hierdie outonoom gereguleerde funksies kan op twee teenoorgestelde wyses verrig word, byvoorbeeld die vernouing of verwyding van die pupil van die oog, die sametrekking of verslapping van die kringspiere van die derm en die blaas, en die versnelling of vertraging van die harttempo. Die outonome senuweestelsel word in twee substelsels onderverdeel: die simpatiese en parasimpatiese stelsel. Aksies van die simpatiese stelsel sluit die volgende in: pupilverwyding, bloedvaatvernouing in die vel (verbleking), sweet, versnelling van die harttempo, die vorming van derm-aktiwiteit, die sametrekking van die kringspiere van die derm en die blaas, ejakulasie en orgasme.

Emosionele en liggaamlike uitinge soos angs, skrik en woede word ook deur die simpatiese stelsel beïnvloed. Die werking van die parasimpatiese stelsel stuit onder andere die volgende in: pupilvernouing, verhoging van derm-aktiwiteit, die verslapping van die kringspiere van die derm en blaas, bloedvaatverwyding in die vel (bloos), vertraging van die harttempo, lugpypvernouing, traan- en speekselafskeiding, ereksie van die penis en klitoris en die bevogtiging van die vagina wand deur die klein slymkliertjies. Albei stelsels is gedurig funksioneel: dit hang net af van die tipe aktiwiteit wat op 'n bepaalde tydstip verrig word en of dit die parasimpatiese of die simpatiese stelsel is wat oorheers.

Uiteenlopende prikkels lok die aktivering van een stelsel en die vertraging van die ander stelsel uit. Daarby reageer die simpatiese stelsel meestal in sy geheel en betrek die hele liggaam in sy reaksie: angs, skok en woede is almal uitlokkende faktore. Die parasimpatiese reaksies is dikwels meer gelokaliseer in bepaalde organe. Die senuweevesels wat tot die simpatiese stelsel behoort, verlaat die werwelkolom saam met die agterste wortels van die rugmurgsenuwees.

Hierdie senuweevesels is die uitlopers van senuweeselle wat in die rugmurg lê. Hulle split af net na hulle die werwelkolom verlaat het en vorm dan 'n simpatiese ganglion (senuweeknop). In die ganglion vind impulsoordrag op die volgende senuweesel plaas. Die uitlopers van laasgenoemde senuweeselle loop na die organe wat deur die simpatiese stelsel bedien word. Die ganglia is met mekaar in verbinding en vorm die sogenaamde simpatiese ketting (truncus simpaticus), wat die rugmurg aan weerskante begrens.

Die parasimpatiese stelsel bestaan anatomies uit twee dele. Die senuweeselle van die eerste deel lê in die brein (verlengde rugmurg), en hierdie selle se uitlopers loop saam met enkele kopsenuwees na organe soos die oog, traankliere, speekselkliere en ander dele van die kop. Die grootste deel van die uitlopers loop saam met die tiende kopsenuwee (nervus vagus) en bereik via die nek die volgende dele: die hart, die maag en die boonste deel van die dermkanaal.

Die tweede deel van die parasimpatiese stelsel verlaat die onderste deel van die rugmurg en vorm 'n netwerk in die bekken, waarvandaan senuwees na die onderste deel van die derm, die blaas en die geslagsorgane loop. Deur navorsing is aangetoon dat impulsoordrag van 'n uitloper (akson) van die senuweesel op die dendriete van 'n ander senuweesel of eindorgaan geskied deur middel van baie klein hoeveelhede chemiese oordraerstof. Belangrike navorsing op hierdie gebied is deur Otto Loewi (1873- 1961) gedoen.

Later is die struktuur van die twee belangrikste oordraerstowwe bepaal. Die stof wat in die senuwee-eindes van die simpatiese stelsel vervaardig word, is veral noradrenalien, 'n stof wat baie ooreenstem met die adrenalien wat in die bynier gevorm word. Deur adrenalien word die simpatiko geaktiveer. In toestande waarin die simpatiese stelsel skielik tot groot aktiwiteit moet oorgaan (angs, skrik, woede), word groot hoeveelhede adrenalien deur die bynier afgeskei.

Stowwe wat die werking van adrenalien en noradrenalien naboots, staan bekend as simpatomimetika. So ʼn stof is byvoorbeeld pilokarpivn, wat berei word uit die blare van die pilocarpusspesies. In die oogheelkunde word pilokarpien in die bereiding van oogdruppels gebruik, waardeur die pupil vernou word, byvoorbeeld by gloukoom (verhoogde druk in die oog). Stowwe wat die uitwerking van noradrenalien kan blokkeer en so die simpatiese werking daarvan kan teengaan, staan bekend as simpatikolitika.

'n Bekende voorbeeld is reserpien, wat veral vir die behandeling van hoë bloeddruk gebruik word. 'n Deel van die werkinge van die parasimpatiese stelsel word nageboots deur muskarien ('n paddastoelgif). Stowwe soortgelyk aan muskarien, wat die uitwerkings van die parasimpatiese stelsel naboots, staan bekend as parasimpatikomimetika. Later is ontdek dat dit asetielcholien is wat in die uiteindes van die parasimpatiese senuweeseluitlopers vervaardig word.

Dit dra die impuls oor op die volgende senuwee. In groot hoeveelhede blokkeer asetielcholien egter impulsgeleiding. In 'n stadium is gemeen dat nikotien ook ʼn soortgelyke uitwerking het. Die ganglionblokkerende werking van asetielcholien word ook die nikotieneffek van asetielcholien genoem. Voorts is ook aangetoon dat asetielcholien die oordraerstof in die hele parasimpatiese stelsel en in die ganglia van die simpatiese stelsel is. Die impulsoordrag van die tweede simpatiese senuwee op die eindorgaan word bewerkstellig deur noradrenalien.

Uit sekere plante van die familie Solanaceae (Atropa belladonna en Hyoscyamus niger) word die stof hiosiamien verkry, wat deur geringe veranderinge aan die molekule omgeskakel word in atropien, wat die muskariene werking van asetielcholien blokkeer. Atropien het in die geneeskunde verskeie gebruike. Dit word byvoorbeeld toegedien om ʼn te stadige hartfrekwensie te korrigeer. Die parasimpatiese stelsel rem die harttempo, terwyl atropien die uitwerking van die stelsel blokkeer en so die harttempo laat versnel.

Remmende parasimpatikostowwe soos atropien word gegroepeer onder 'n groep geneesmiddels wat gesamentlik bekend staan as die parasimpatikolitika. 'n Naverwante stof aan atropien, naamlik homatropien, kan sinteties vervaardig word maar dit het ʼn korter werking as atropien. Dit word veral gebruik tydens die ondersoek van die retina van die oog. Dit laat die pupil verwyd en stel so die oogarts beter in staat sodat die agterliggende retina ondersoek kan word.

Ten slotte is daar ook geneesmiddels ontwikkel wat spesifiek inwerk op die spiere wat deur die outonome senuwees geïnnerveer word, maar terselfdertyd onderdruk hierdie geneesmiddels nie die parasimpatiese uitwerking op ander organe nie. Hierdie middels word veral gebruik vir die behandeling van spierkrampe van die derm en urienweë. Hierdie geneesmiddels staan bekend as die spasmolitika.